Maria Jarema
– “I was born in Stary Sambor on 24 November 1958. After graduating from high school in Sambor in 1929, I entered the Academy of Fine Arts in Krakow (Professor Ksawery Dunikowski’s studio), from which I graduated in 1935, spending the last year of my studies in the workshop. At the Academy I belonged to the Krakow Group, a collective of left-wing artists with a radically progressive artistic and social programme.”
I first exhibited with the group in Lviv in 1933, then in Warsaw in 1934, and then in Krakow in 1935 at the Professional Union of Polish Artists already as a member of the union. From then on, I participated in the union’s salons in Krakow, Warsaw and Lodz, exhibiting sculptures at first, then also paintings. From 1935, I also worked in the Cricot theatre in Krakow and later casually in Warsaw on decorations and costumes. During these times I also participated in making political satire shows and, in the premises of trade unions, in creating decorations for the so-called United Front events and theatrical shows. From 1935 to 1938, I worked as a colporteur in the MOPR Circle19. In the autumn of 1937, I received a grant from the Union of Polish Artists (ZZPAP) for a two-week stay in Paris in connection with the World Exhibition. I stayed in Paris for four months at my own expense, for further professional studies in museums and galleries.
During the German occupation, I pursued artistic work only privately, earning a living as a dresser at the Artists’ Café until it was shut down by the German authorities. Later, for a year, I was gainfully employed in the artistic puppet workshop at the RGO. During the occupation, I was involved organisationally with the Fik and Lewiński group.
After the war, as a member of ZZPAP, from 1945 I took part in all the salons of the Association and in several competitions.
In addition, I participated in two exhibitions organised by the Artists’ Club, of which I was a member; this Club represented the most progressive artistic and social attitude of the day.
In April 1945 I joined the Polish Workers’ Party (PPR), where I have been a member since the organisation first of a unit and later of the Artists’ Circle, and for some time a member of its executive board.
Within the Union, I cooperated as a member of the main and district Art Commission. In 1947 I received a three-month scholarship from the Ministry of Culture and the Arts to go to Paris. After this three-month period, I travelled for another month individually to Italy, on a private invitation”.1
“When I walk down the street and look at people, it seems to me that I am very much alone and that everyone passes by just to see and extract from me everything that is flimsy and weak – everything that is ridiculous and ugly, just to laugh and amuse themselves. All seem hostile, for there are few faces that show tenderness and kindness in the eyes. Conventionalism makes one harden and gives a repulsive character to the eyes. I too, when I walk among people, look harsh and disdainful. Or I don’t look at all. I pretend, I control the symptoms of joy and sadness. If they saw joy and laughter in my eyes, they would take me to a pub for a beer, while sadness would arouse their pity and a bored smile. And willingly, I would sometimes, in a fit of joy, smile at these people – everyone I met – but the laughter is immediately frozen by silly, disgusted looks or a quick turning of the head – for example, those who are convinced that laughter conquers the lust of all the body.”2
“I do not know if I will ever taste a bit of love. And yet I would like it to come big, to come violent, to carry me away. Is it easy to find the limit of love and of a great, very great friendship? What if the heart refuses to confess? Do we feel in the depths of the self? Does our animal nature clearly grasp this difference? I would like to be someone who believes in herself. Meanwhile, I hardly even believe in my abilities. And I continue to dig deep in futility”.3
“What is the purpose of art? If reality acted directly on our senses and our consciousness, if we could come into direct contact with things and ourselves – I believe art would be completely useless. Or to put it another way – we would all be artists, because our souls would vibrate constantly in tune with nature. Our eyes, aided by memory, would discover in space and imagine in time pictures that are unique (impossible to imitate).”4
“Limiting the freedom of the arts is nonsense because it destroys it. The freedom of human thinking is sufficiently limited or defined by our habits, past and present lives. The future is almost impossible. The moments of genius are moments of maximised freedom of thought.”5
“In art, as in life, we reject old conventions when we are given new ones. We reject the old when the new already impose its suggestions, its new emotions on us. The synchronicity of life and art lies in a mutual feeling, in common concerns, in common thinking, in the end in a mutual desire to go somewhere. Giving up old conventions, customs, habits, prevailing norms (i.e. what makes us human at any time) is as difficult in life as it is in art. Both are an eternal revolution, more or less shocking.
Art cannot be planned, any more than a new life can be planned. The art of the future is what we do not know and cannot foresee. One could only fantasise about it in general, but that is good for fairy-tale writers.”6
I see a lot of human misery through my profession as a medical student, and I am one of the representatives of people”s struggle against nature and against its degeneration; I assure you that we women were not so much handicapped by nature (we gave birth for thousands of years like wild wolves), but by civilisation and degeneration brought about [by] all the successive social (patriarchal) organisations exploiting our states of weakness, [leading to] tremors of the body, dangers and troubles. In short, we lost our animal unconsciousness and were unable to acquire a new one. In nature, when life was reduced to a struggle for existence, we were equal to males, but when civilisation shifted life to other agendas, each individual began to think and create for their own convenience. Men have taken advantage of the physiology that restrains us [women], which is becoming increasingly cumbersome and complicated as we degenerate. The pre-war capitalist state created laws applying only to the city proletariat. These laws left women from the countryside to their own devices. Today, all the countries of Europe apply fascist terror [to] the woman (in the sexual field, which is important to them, and with which they can cope without interference from the authorities). The Russian Revolution, which liberated woman for a short time (incidentally, a woman unprepared for liberty), backtracked on this issue as well. And so it went right up to fascism – without encountering resistance from the uninformed element in society. (…) Here with us we just lower the standard. [Nothing is done] for the likes of Skłodowska-Curie to hail from the proletariat or the countryside. [Ideally] there should be none such at all. Common women’s lives are predetermined by tradition, customs and upbringing. They cannot liberate themselves from responsibility for the family; [they cannot acquire] the freedom of thought which is a necessity for any creativity, which is a symptom of humanity. Mentally burdened by the dependency on a man, she has not emerged from what has been her centuries-long slavery. She is a second-class citizen for whom the child becomes not a joy but a terror destroying hopes and ambitions. [Such a woman] does not defend herself, never fights for her freedom. Women have fought for this democracy of today, for which they have often served years in prison. And it turns out that they suffered completely unnecessarily. Equality, which had been almost won under the capitalist system, even in terms of sexual life, advanced towards freedom, while at the same time promoting conscious motherhood. Today’s democracy wants to return her [the woman] to the Dark Ages, by completely failing to produce contraceptive measures and aiming for harsher penalties for abortion. So where are those intellectuals, conscious women, who have the duty to fight for the liberation of the female masses? It turns out that they are either afraid, or they simply wish to make a career, or it is enough for them that they themselves have no such problems, i.e. they are cynical. This is all a pettiness that no person who wants to take part in any kind of creation of a new reality can afford.”7
“The consequences? Forcing Catholicism as an ideology of suffering on earth for reward in heaven. Forcing women into radical, ultimate acts, suicide, infanticide. The idea of keeping a pregnant, accidental and unwanted child is anti-Marxist, inhumane, undemocratic. The idea of an wanted child is explicitly fascist’.8
“Democracy cannot use terror against a woman in matters as personal and as binding as giving birth and bringing up children. On the other hand, in times when the state cares about the growth of the population, it can use various means to encourage women to give birth by: creating nurseries with good care; securing the possibility of childbirth in civilised conditions; combating religious and social superstitions; introducing a Marxist worldview in schools and beyond, which, based on natural science, regards sexual intercourse as necessary for the development and functioning of the male and female organism.”9
The materials were collected and prepared Bogna Stefańska (2022).
1Maria Jarema, Życiorys własny [My Autobiography] [in:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę na nowo [Maria Jarem. Reinventing the Art], ed. Agnieszka Dauksza, Słowo/ obraz terytoria and Museum of Modern Art in Warsaw, Warsaw 2021.2Maria Jarema, Notatki ze szkicowników {Sketchbook Notes] [in:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
3Ibid.
4Maria Jarema, Notatki na marginesie lektury Henriego Bergsona [Notes on Reading Henri Bergson] [in:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
5Maria Jarema, Wypowiedź na konferencji plastyków w Nieborowie w 1949 roku [Speech on the Artist’s Conference in Nieborów, 1949 [in:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
6Maria Jarema, Notatki rozproszone [Scattered Notes] [in:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
7Maria Jarema, Do Ireny Krzywickiej [To Irena Krzywicka] [in:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
8Maria Jarema, O losie kobiet [The Fate of Women] [in:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę… [Maria Jarema. Reinventing…].
9Ibid.
– „Urodziłam się w Starym Samborze 24 listopada 1958 roku. Po ukończeniu w roku 1929 gimnazjum w Samborze wstąpiłam do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (pracownia prof. Ksawerego Dunikowskiego), którą ukończyłam w roku 1935, przebywając ostatni rok studiów w pracowni majsterskiej. Na terenie Akademii należałam do Grupy Krakowskiej, ugrupowania artystów lewicowych, o radykalnie postępowym programie artystycznym i społecznym.”
Po raz pierwszy wystawiałam z grupą we Lwowie w 1933 roku, następnie w Warszawie w roku 1934, a następnie w Krakowie w roku 1935 na terenie Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków już jako członek związku. Od tego czasu brałam udział w Salonach związkowych na terenie Krakowa, Warszawy i Łodzi, wystawiając początkowo rzeźby, później i obrazy. Od roku 1935 pracowałam również w teatrze Cricot w Krakowie i później dorywczo w Warszawie przy dekoracji i kostiumach. W tych czasach współpracowałam również w szopkach politycznych oraz na terenie związków zawodowych w opracowaniu artystycznym imprez jednolitofrontowych i widowisk teatralnych. Od roku 1935 do 1938 praca kolportażowa w Kole MOPR-u19. W roku 1937 w jesieni otrzymałam subwencję z ZZPAP-u na dwutygodniowy pobyt w Paryżu w związku z Wystawą Światową. W Paryżu zostałam cztery miesiące już na własny koszt, dla moich studiów zawodowych w muzeach i galeriach.
W okresie okupacji niemieckiej pracą artystyczną zajmowałam się tylko prywatnie, pracując zarobkowo jako garderobiana w Kawiarni Plastyków aż do chwili jej likwidacji przez władze niemieckie. Później przez rok pracowałam w warsztacie lalek artystycznych przy RGO zarobkowo. Organizacyjnie byłam w czasie okupacji związana z grupą Fika i Lewińskiego.
Po wojnie jako członek ZZPAP brałam udział od 1945 roku we wszystkich Salonach Związku i w kilku konkursach.
Poza tym brałam udział w dwu wystawach zorganizowanych przez Klub Artystów, którego jestem członkiem; Klub ten reprezentuje dzisiaj najbardziej postępową artystyczną i społeczną postawę.
W kwietniu 1945 roku wstąpiłam do PPR, gdzie od chwili zorganizowania naprzód komórki, a później Koła Plastyków jestem jego członkiem, a od jakiegoś czasu członkiem jego egzekutywy.
Na terenie ZZPAP współpracuję jako członek głównej i okręgowej Komisji Artystycznej. W roku 1947 otrzymałam trzymiesięczne stypendium na wyjazd do Paryża z Ministerstwa Kultury i Sztuki. Po tych trzech miesiącach wyjechałam jeszcze na miesiąc indywidualnie do Włoch, dokąd zostałam prywatnie zaproszona”.1
„Kiedy tak idę ulicą i patrzę na ludzi, to zdaje mi się, że jestem bardzo sama i że wszyscy przechodzą wkoło tylko po to, aby zobaczyć i wydobyć ze mnie wszystko, co marne i słabe – wszystko, co śmieszne i brzydkie, byle się uśmiać i ubawić. Wszyscy zdają się wrogami, bo mało jest twarzy, które noszą tkliwość i dobroć widoczne w oczach. Konwencjonalizm każe hardzieć i nadaje odpychający charakter oczom. Ja również, gdy idę między ludzi, patrzę ostro i wzgardliwie. Albo w ogóle nie patrzę. Udaję, panuję nad objawami radości i smutku. Gdyby zobaczyli w oczach radość i śmiech, to by mnie zaprowadzili do knajpy na piwo, smutek zaś wzbudziłby ich politowanie i znudzony uśmiech. A chętnie czasem w przypływie radości uśmiechnęłabym się do tych ludzi – wszystkich napotkanych – ale śmiech mrożą od razu głupie, obrzydliwe spojrzenia lub szybkie odwracanie głowy – na przykład tych, którzy są przekonani, że śmiech podbija chuć całego ciała”.2
„Nie wiem, czy zaznam kiedyś drobinę miłości. A jednak chciałabym, by przyszła wielka, gwałtowna, aby mnie porwała. Czy łatwo znaleźć granicę kochania i wielkiej, bardzo wielkiej przyjaźni? A jeśli serce wzbrania się od wyznań? Czujemy w głębi jaźni? Czy nasza zwierzęca natura tę różnicę jasno wychwytuje? Chciałabym być człowiekiem, który wierzy w siebie. Tymczasem ja nie wierzę prawie nawet w swe zdolności. I ciągle jeszcze w marności kopię głębię”.3
„Co jest celem sztuki? Jeśli rzeczywistość działałaby bezpośrednio na nasze zmysły i naszą świadomość, jeżeli moglibyśmy wejść w bezpośrednią styczność z rzeczami i nami samymi – wierzę, że sztuka byłaby zupełnie bezużyteczna. Albo inaczej – wszyscy bylibyśmy artystami, bo nasza dusza drgałaby ustawicznie w zgodzie z naturą. Nasze oczy wspomagane przez pamięć odkrywałyby w przestrzeni i wyobrażałyby sobie w czasie obrazy jedyne w swoim rodzaju (niedające się naśladować)”.4
„Ograniczenie wolności sztuk jest nonsensem, ponieważ je niszczy. Wolność ludzkiego myślenia jest wystarczająco ograniczona czy określona naszymi przyzwyczajeniami, przeszłym i teraźniejszym życiem. Przyszłość jest prawie niemożliwa. Chwile geniuszu to zmaksymalizowana wolność myślenia”.5
„W sztuce jak w życiu odrzucamy stare konwencje, kiedy znowu dajemy nowe. Odrzucamy stare, kiedy już nowe narzuca nam swoje sugestie, swoje nowe emocje. Synchronizacja życia i sztuki polega na wzajemnym wyczuciu, na wspólnych sprawach, na wspólnym myśleniu, w końcu na wzajemnym dążeniu dokądś. Rezygnacja ze starych konwencji, zwyczajów, przyzwyczajeń, norm obowiązujących (czyli tego, co nas ludzi w każdym czasie tworzy) jest równie trudna w życiu, jak i w sztuce. I jedno, i drugie jest wieczną rewolucją, mniej lub bardziej szokującą.
Sztuki nie można planować, tak samo jak nowego życia. Sztuka przyszłości jest tym, czego nie znamy i czego nie możemy przewidzieć. Można by jedynie na ten temat ogólnie fantazjować, ale to dobre dla bajkopisarzy”.6
„Jako studentka medycyny przez mój fach spostrzegam wiele ludzkiej nędzy i jestem jedną z przedstawicielek walki człowieka z naturą i z jej degeneracją; zapewniam, że nas, kobiety, nie tyle upośledziła natura (tysiące lat rodziłyśmy jak dzikie wilczyce), ile cywilizacja i degeneracja wywołana [przez] wszystkie po kolei organizacje społeczne (patriarchalne) wykorzystujące nasze stany słabości, [doprowadzające do] wstrząsów organizmu, niebezpieczeństw i kłopotów. Krótko mówiąc, straciłyśmy swoją zwierzęcą nieświadomość, a nie potrafiłyśmy zdobyć nowej. W naturze, kiedy życie sprowadzało się do walki o byt, byłyśmy równe samcom, ale kiedy cywilizacja przeniosła życie na inne plany, każdy człowiek zaczął myśleć i tworzyć dla swojej wygody. Mężczyźni wykorzystali krępującą nas [kobiety] fizjologię, która staje się coraz bardziej uciążliwa i skomplikowana wraz z postępującą degeneracją. Przedwojenne kapitalistyczne państwo stworzyło paragrafy odnoszące się jedynie do proletariatu miast. Prawo to zostawiło kobiety ze wsi samym sobie. Dziś wszystkie kraje Europy stosują [wobec] kobiety faszystowski terror (w dziedzinie seksualnej, która jest dla niej ważna i z którą daje sobie radę bez ingerencji władzy). Rewolucja rosyjska, która kobietę wyzwoliła na czas krótki (zresztą kobietę do wolności nieprzygotowaną), cofnęła się również w tej sprawie. I tak aż do faszyzmu – nie natrafiając na opór nieuświadomionego elementu społecznego. (…) U nas jest dążenie do równania w dół. [Nie robi się] nic, żeby mogły się Skłodowskie-Curie wywodzić z proletariatu lub wsi. [Najlepiej] żeby ich nie było w ogóle. Życie kobiety z ludu z góry jest określone przez tradycję, obyczaje i wychowanie. Nie może dotychczas wyzwolić się z odpowiedzialności za rodzinę; [nie może zdobyć] swobody myślenia, która jest koniecznością dla każdej twórczości, będącej symptomem człowieczeństwa. Obciążona psychicznie zależnością od mężczyzny, nie wyszła ze swego wielowiekowego niewolnictwa. To obywatelka drugiej klasy, dla której dziecko staje się nie radością, ale postrachem niszczącym nadzieje i ambicje. [Taka kobieta] nie broni się, nie walczy nigdy o swoją wolność. O tę dzisiejszą demokrację kobiety walczyły, za co niejednokrotnie odsiadywały po kilka lat w kryminale. I okazało się, że cierpiały zupełnie niepotrzebnie. Równouprawnienie zdobyte już prawie zupełnie w ustroju kapitalistycznym, nawet w zakresie życia seksualnego, posunęło się w kierunku swobody, propagując równocześnie świadome macierzyństwo. Demokracja dzisiejsza chce ją [kobietę] zawrócić do wieków ciemnych, nie produkując zupełnie środków zapobiegawczych i dążąc do zaostrzenia kar za zabieg usunięcia ciąży. I gdzież są intelektualistki, kobiety świadome, które mają obowiązek walczyć o wyzwolenie mas kobiecych? Okazuje się, że albo się boją, albo chcą robić karierę, albo wystarczy im, że same takich kłopotów nie mają, czyli są cyniczne. To wszystko jest małością, na którą nie może sobie pozwolić żaden człowiek chcący brać udział w jakimkolwiek tworzeniu nowej rzeczywistości”.7
„Konsekwencje? Przymuszanie do katolicyzmu jako ideologii cierpiętnictwa na ziemi za nagrodę w niebie. Zmuszanie kobiet do czynów radykalnych, ostatecznych, samobójstwa, dzieciobójstwa. Idea zachowania ciąży, przypadkowego i niechcianego dziecka jest antymarksistowska, niehumanitarna, niedemokratyczna. Idea przymusowego dziecka jest wprost faszystowska”.8
„Demokracja nie może stosować terroru wobec kobiety w jej sprawach tak osobistych i tak wiążących, jak wydawanie na świat i wychowanie dzieci. Natomiast w czasach, w których państwu zależy na przyroście ludności, może ono stosować rozmaite środki zachęcania kobiety do rodzenia poprzez: tworzenie żłobków z dobrą opieką, zabezpieczenie możliwości porodu w cywilizowanych warunkach, walkę z przesądami religijnymi i towarzyskimi; wprowadzenie w szkołach i poza nimi światopoglądu marksistowskiego, który – oparty na naukach przyrodniczych – stosunek płciowy uważa za potrzebny do rozwoju i funkcjonowania organizmu kobiety i mężczyzny”.9
Materiały zebrała i przygotowała Bogna Stefańska (2022).
1Maria Jarema, Życiorys własny [w:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę na nowo, red. Agnieszka Dauksza, Słowo/ obraz terytoria 2021.2Maria Jarema, Notatki ze szkicowników [w:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę...
3Maria Jarema, Notatki ze szkicowników [w:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę...
4Maria Jarema, Notatki na marginesie lektury Henriego Bergsona [w:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę…
5Maria Jarema, Wypowiedź na konferencji plastyków w Nieborowie w 1949 roku, [w”] Maria Jarema. Wymyślić sztukę…
6Maria Jarema, Notatki rozproszone, [w:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę…
7Maria Jarema, Do Ireny Krzywickiej [w:] Maria Jarema. Wymyślić Sztukę…
8Maria Jarema, O losie kobiet [w:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę…
9Maria Jarema, O losie kobiet [w:] Maria Jarema. Wymyślić sztukę…
