Anatomy of Vigilance Another edition of the project and exhibition at Galeria Labirynt. Secondary Archive – Women Artists in War

The latest edition of the Secondary Archive is a deliberate effort to include a selected group of Ukrainian female artists in a project that has been consistently building a new encyclopedia of art over the years. In this encyclopedia, not only are female artists present, playing leading roles and becoming part of the decisive mechanisms of art history, but also those who have been absent from this narrative for years are now inscribing themselves into new chapters of history. 

The inclusion of Ukrainian female artists in this encyclopedia, designed by the Katarzyna Kozyra Foundation, is not directly related to the war situation, though that is often how it is interpreted. War causes what is private to become public. What was once ours becomes shared. Even if war is not the explicit subject of the selected works, it inevitably permeates them. Artistic expression becomes immersed in conflict, like the air we breathe. Can any artwork now avoid being influenced by it? Even if there are no elements of war iconography, won’t images of studios, families, and surrounding landscapes still relate to it? 

This new iteration of the artists included in the Secondary Archive can be analyzed in various ways: through themes, references to specific historical backgrounds, mediums, and generational perspectives. The exhibition at the Galeria Labirynt, which featured invited Ukrainian artists along with Polish ones, provided contextual complementarity and clearly highlighted several significant points in the development of the Ukrainian art scene during the war. Armed conflict has revealed its subsequent stages and methods of narration. 

The year 2014 marked the beginning of a historical loss, internal resistance, and conflict to which the world did not respond—a conflict that was the prelude to tragedy. At that time, artists shifted the trajectory of their interests, setting aside internal disputes in favour of the fight for independence, discussions on the consequences of the annexation of Crimea and eastern Ukraine, and the practice of identity, emphasizing their independence. By 2022, this practice intensified, addressing imperialist practices and the history of Russia, which had claimed the right to possess countries that were part of the Soviet past, without allowing discussion or respecting and legitimizing national and cultural borders. 

We can now begin to consider the state of contemporary Ukrainian art through its various stages, shaped by its history. Female artists who graduated in 2014-2015 have been creatively maturing during a period of conflict, which in 2022 escalated into full-scale war of nationwide reach and danger. This moment in their artistic journey becomes both a driving force and a trauma that will permeate their work for years to come. Similar to Polish artists like Jonas Stern or Erna Rosenstein, for whom war trauma became a permanent feature of their art—something they could not exclude from their lives in the post-war years—Ukrainian artists now face a similar challenge. However, what will happen to Ukrainian artists after the war remains unknown. Where their creativity will lead and whether it will become part of the de-imperialization of Ukraine’s history or more about healing and processing trauma is yet to be determined. Just as we do not yet know when and how the war for Ukraine’s independence will end, we cannot foresee the future of their artistic expression. 

The participants of the exhibition do not depict the war directly in their works. There are no images of battlefields or the aftermath of Russian missile attacks on Ukraine’s civilian infrastructure. Unfortunately, such images no longer shock anyone, though they do shape contemporary awareness. The loss of a home due to war or forced displacement has inevitably impacted the creative practices of these artists. They reference memories of home and childhood while exploring new possibilities for practices of remembrance. 

War emphasizes not only the significance of home but also forces a reevaluation of the simple meaning of land. Landscape, soil, and geographic areas have become some of the most common themes Ukrainian female artists work with today. They look at the land as something that both gives and takes away. This is evident in the works of Kateryna Aliinyk, who analyzes elements of the land affected by war. She examines the landscape, trying to understand its composition—whether it’s made up of unexploded ordnance, rocks, or roots. The soil here becomes a recorder of history, collecting its remnants and waste. 

Lucy Ivanova chooses to view the landscape through the lens of night vision, limiting her color palette to two hues and burning orange. This contrast heightens the sense of danger. Yuliia Danylevska uses a similar mechanism but with a completely different aesthetic and color scheme. Marharyta Polivinko submerges her drawings in sepia as if the pigment itself were a natural element drawn from the earth. Similar techniques are employed by Sana Shahmuraodva Tanska and Karina Synytsia. Every landscape contains memory; the older the history, the deeper one must search for it. Memory, like the earth, consists of layers that overlap with each other. Though present, they are often almost invisible. How, then, does the landscape become a place of preserving and cultivating memory, and can it serve as a means of commemorating history? Katya Buchatska, in her film The World is Recording, describes the landscape around a bomb crater in the village of Moshchun, using the visible plants to raise questions about the future of war memory sites from the Ukrainian-Russian conflict. 

Viktoriia Rozentshveih focused on the landscape of domestic space, while Anna Ivchenko created an installation in which the main character is a river from her hometown. Monument to the Irpin River is an audio installation using field recordings, offering an alternative form of commemoration by using nature, rather than victory monuments, as a means of remembering. Alongside the works of Ukrainian artists, Magdalena Franczak and Małgorzata Pawlak presented pieces focused on landscape and domestic space. 

One recurring theme in the works of the artists is the body. It also appears in the works exhibited at the Galeria Labirynt. However, it’s evident that this is not the moment or space in art history to reference the canon of beauty or proportion. The body reflects reality; it is distorted, with disrupted proportions, shaped, and changed by war. The artists are rethinking their relationship with their bodies, sexuality, care, and appearance. This also involves growing up and forming new connections with history, including family history, as well as facing various adversities and challenges that are re-evaluated and become part of the confrontation. 

Oha Marusyn, during her residency in 2022, created a work focused on violence. Having been a vegetarian for 14 years, she sought to understand the logic of an aggressor or enemy and decided to commit an act of violence herself by killing a rooster and cooking it into soup. Before the act, she spent time with the rooster, talked to it, experiencing the violence physically. Ola Yeremieva arranged a cozy space for viewing the work-album. Our Family (2022) features photographs that were taken by the artist from the full-scale invasion on 24.02.22 until the spring of 2023. The photos depict people and events surrounding her during that time, mostly the life of the artistic community in which she is involved. The artist delves into various situations related to her private life, dedicating them to the broader community. This is not only a defining element but also one that unites the environment. It reflects the need to create, learn, exchange, give, and share. Sharing exhibition space with Polish artists is also symbolic. 

Katya Libkind, who often works with text and words, frequently in a provocative manner, pairs well with the works of Ewa Zarzycka, with whom she shares an acquaintance. Katarzyna Kozyra’s works resemble a phantom audience, like the omnipresent “Big Sisters.” Meanwhile, Marta Zgierska becomes a vulnerable victim of a pepper spray attack. In a different context, this work could be interpreted through the lens of Polish women’s recent history, but in this exhibition, it is read as an attempt at empathy. Daria Molokoiedova’s delicate drawing on foil with a photograph contrasts with the monumental relief work of Daria Chechushkova. Both works emphasize symbolism and new iconography, similar to Inga Levy’s work, which features paper knives embedded in resin. Although sharp and theoretically dangerous tools, they are pacified objects, frozen in resin blocks with photographs. 

During one of the lectures for the Secondary Archive, curator and critic Kateryna Iakovlenko mentioned that the young generation of Ukrainian artists is not lost but rather confused, emphasizing the importance of telling stories not about the historical past but about their place of living in these times. She also noted that preserving the present is more important than the past. 

What does immersion in war mean for artists today? It involves creating narratives about home, land, and loved ones—life’s essentials, now steeped in uncertainty and resistance to being placed in a situation, against one’s will, where everything that once defined their life is taken away, both literally and metaphorically. Everything that existed until now is being questioned, including their very presence. This evokes sadness and resistance, longing and struggle. The exhibition at Galeria Labirynt balanced these emotions. The presence of Polish artists was an important gesture of solidarity, but it also highlighted how differing perspectives placed them at two opposite poles. Beyond solidarity, they are united by their inclusion in the Secondary Archive, which is part of the process of documenting those born in times of war, amid a sense of emptiness, loss, and struggle. The Anatomy of Vigilance here is simultaneously an anatomy of tenderness, where the Secondary Archive serves as a tool to mitigate the losses and fill in the gaps. 

The text was written by Marta Czyż (2024).

Anatomia czujności. Kolejna odsłona projektu i wystawa w Galerii Labirynt. Secondary Archive – Women artists in war

Kolejna odsłona Secondary Archive jest przemyślaną decyzją o włączeniu wybranej grupy artystek z Ukrainy do projektu, który od lat konsekwentnie tworzy nową encyklopedię sztuki, w której to nie tylko artystki są obecne, grają główne role i wpisują się w decydujące mechanizmy historii sztuki, ale też artystki, przez lata nieobecne w tej narracji zapisują się w nowych kartach historii.

Wpisanie do tej zaprojektowanej przez Fundację Katarzyny Kozyry encyklopedii artystek z Ukrainy nie jest związane z sytuacją wojenną, aczkolwiek automatycznie tak ją tłumaczymy. Wojna powoduje, że to, co prywatne, staje się publiczne. To, co było nasze, staje się wspólne. Wojna, która nie jest tematem prac i tak je przesyca. Twórczość zanurza się w niej tak, jak w powietrze, którym oddychamy. Czy jakakolwiek praca może nie być teraz nią przesycona? Czy obraz pracowni, rodziny, otaczającego artystki krajobrazu bez elementów ikonografii wojennej i tak nie będzie jej dotyczył?

Tę nową odsłonę artystek włączonych do Secondary Archive można analizować na różny sposób: poprzez tematy, odwołanie do konkretnych czasów historycznych, medium oraz obraz pokoleniowy. Wystawa w galerii Labirynt, do której zostały zaproszone ukraińskie artystki oraz polskie, które uzupełniały ją kontekstowo, wyraźnie pokazała kilka istotnych punktów rozwoju mapy sztuki ukraińskiej w czasach wojny. Konflikt zbrojny odsłonił jej kolejne etapy oraz sposoby opowiadania o niej. 

2014 rok był początkiem historii straty, wewnętrznego oporu i konfliktu, na który świat nie zareagował, a który był początkiem tragedii. Wówczas artyści i artystki zmienili trajektorię swoich zainteresowań i odpuścili wewnętrzne konflikty na rzecz walki o niepodległość, dyskusję o konsekwencjach aneksji Krymu i wschodniej Ukrainy jak też praktykowanie tożsamości w ramach podkreślenia swojej niepodległości. W 2022 roku ta praktyka wzmożyła się na rzecz przepracowywania praktyk 
imperialistycznych, historii Rosji, która doprowadziła do wyuzurpowania sobie prawa do własności krajów wchodzących w skład sowieckiej przeszłości, bez prawa do dyskusji nad nią, bez prawa do uszanowania i uprawomocnienia granic nacjonalnych i kulturowych. 

Teraz możemy zacząć rozpatrywać sytuację współczesnej sztuki ukraińskiej poprzez jej różne etapy, które nakreśla właśnie jej historia. Artystki, które kończyły studia w latach 2014-2015 dorastają twórczo w okresie stanu konfliktu wojennego, który w 2022 roku przerodził się w pełnoskalową wojnę o ogólnokrajowym zasięgu i niebezpieczeństwie. Ten moment w twórczości staje się rodzajem siły napędowej i zarazem traumy, która przenika twórczość przez lata. Tak, jak w przypadku polskich 
artystów i artystek, takich jak Jonas Stern czy Erna Rosenstein, w których trauma wojenna stała się stałym elementem ich twórczości, czymś, czego nie byli w stanie wykluczyć ze swojego życia w powojennych latach. Ale to, co się zadzieje z ukraińskimi artystami i artystkami po wojnie, jeszcze nie wiemy. Dokąd zmierza ich twórczość i czy będzie elementem deimperializacji historii Ukrainy, czy raczej leczeniem bądź ostatecznie przepracowywaniem traum. Tego nadal nie wiadomo, tak samo, jak nie wiemy, kiedy i jak skończy się wojna o niepodległość Ukrainy. 

Uczestniczki wystawy w swoich pracach nie przedstawiają wojny bezpośrednio. Nie pojawiają się tam zdjęcia z pola walki czy skutki rosyjskich ataków rakietowych na infrastrukturę cywilną Ukrainy. Dziś już, takie obrazy nie robią niestety już na nikim wrażenia, jednak budują współczesną świadomość. Utrata domu wskutek wojny czy 
wymuszone przesiedlenia nie mogły nie wpłynąć na praktykę twórczą artystek. Odwołują się do wspomnień o domu i dzieciństwie oraz sprawdzają nowe możliwości praktyk upamiętniania. 

Wojna podkreśla nie tylko znaczenie domu, ale także zmusza na nowo do zastanowienia nad prostym znaczeniem ziemi. Krajobraz, gleba, obszary geograficzne stały się jednymi z najczęstszych tematów, z którymi dziś pracują ukraińskie artystki. Patrzą na ziemię jak na coś, co coś daje, ale też odbiera. Widać to w pracach Kateryny Aliinyk, w których dokonuje analizy elementów ziemi dotkniętej przez wojnę. Krajobraz patrzy na ziemię, próbując zrozumieć, z czego się składa. Na przykład z niewybuchów, ze skał, korzeni. Gleba staje się tu rejestratorem historii, w której lądują jej resztki, odpadki.

Lucy Ivanova decyduje się na patrzenie na krajobraz przez soczewkę noktowizora. Ogranicza paletę barwną do dwóch kolorów i płonącej pomarańczy. Ten kontrast wzmaga poczucie znalezienia się w 
niebezpieczeństwie. Yuliia Danylevska wykorzystuje podobny mechanizm w zupełnie innej estetyce i kolorystyce. Marharyta Polivinko zatapia swoje rysunki w sepii, tak jakby barwnik też był elementem pochodzącym z ziemi. Podobne zabiegi w swoich pracach stosują Sana Shahmuraodva Tanska, Karina Synytsia. W każdy krajobraz wpisana jest pamięć, im starsza historia, tym głębiej trzeba jej szukać. Pamięć, podobnie jak ziemia składa się z warstw, które nakładają się na siebie. Mimo że są obecne, są często prawie niewidoczne. W jaki sposób zatem krajobraz staje się miejscem przechowywania i kultywowania pamięci i czy może stać się elementem 
upamiętniania historii. Katya Buchatska w swoim filmie The world is recording opisuje krajobraz wokół leja po bombie w wiosce Moshuchun, poprzez widoczne rośliny zadaje pytanie o przyszłość miejsc pamięci wojny ukraińsko-rosyjskiej. 

Krajobrazem przestrzeni domowej zajęła się w Viktoriia Rozentshveih, a Anna Ivchenko stworzyła instalację, w której główną bohaterką staje się rzeka z rodzinnej miejscowości. Pomnik rzeki Irpień to instalacja audio z wykorzystaniem nagrań terenowych, która staje się docelową propozycją upamiętnienia i zamiast pomników zwycięstwa wykorzystać przyrodę do form upamiętniania. Prace o krajobrazie i przestrzeni domowej przedstawiły obok prac ukraińskich artystek, Magdalena Franczak i Małgorzata Pawlak. 

Temat, do którego artystki często się zwracają to ciało. Pojawia się ono również w pracach na wystawie w galerii Labirynt. Znów jednak widać wyraźnie, że nie jest to moment ani przestrzeń w historii sztuki do odnoszenia się do kanonu piękna i proporcji. Ciało jest odbiciem rzeczywistości, jest zniekształcone i ma zaburzone proporcje zniekształconej i zmienionej przez wojnę formie. Artystki na nowo 
zastanawiają się nad relacją z własnym ciałem, seksem, opieką, wyglądem. To także dorastanie i budowanie nowej relacji z historią, także rodzinną. Ale też wychodzenie naprzeciw różnym przeciwnościom losu, trudnościom, które są przewartościowane i stają się elementem konfrontacji. Olha Marusyn na rezydencji w 2022 roku zrealizowała pracę na temat przemocy. Będąc od 14 lat wegetarianką, chciała zrozumieć logikę przemocowca i wroga i postanowiła sama dokonać aktu przemocy poprzez zabicie i ugotowanie z niego rosołu. Przed zabiciem spędzała z kogutem czas, rozmawiała z nim. Przemoc przeżyła fizycznie.

Ola Yeremieieva zaaranżowała przytulną przestrzeń do oglądania pracy-albumu. Nasza rodzina (2022) zawiera zdjęcia wykonane przez artystkę od momentu pełnoskalowej inwazji na Ukrainę od 24.01.22 do wiosny 2023 roku. Zdjęcia przedstawiają ludzi i wydarzenia, które otaczały ją w tym czasie. Głównie życie społeczności artystycznej, w której funkcjonuje. Artystka pogłębia różne sytuacje związane z jej prywatnym życiem, 
poświęcając je niejako szerszej społeczności, w której funkcjonuje. Temat wspólnoty jest elementem nie tylko definiującym, ale przede wszystkim jednoczącym środowisko. To jest też potrzeba tworzenia, uczenia się, wymiany, dawania oraz dzielenia. Symptomatyczne jest też dzielenie się przestrzenią wystawy z polskimi artystkami. 

Katya Libkind, która dużo pracuje z tekstem i słowem, często w formie prowokacji zgrabnie zestawia się z pracami Ewy Zarzyckiej, z którą zresztą łączy je znajomość. Prace Katarzyny Kozyry wyglądają jak fantomowa publiczność jak otaczająca nas zewsząd Wielkie Siostry. Marta Zgierska z kolei staje się bezbronną ofiarą ataku gazem pieprzowym. W innym kontekście można by tę pracę interpretować poprzez historię Polek z ostatnich lat. Na tej wystawie jednak czytamy ją jako próbę współodczuwania. Praca Darii Molokoiedova, delikatny rysunek na folii z fotografią kontrastuje z monumentalną pracą reliefową Darii Chechushkovej. Obie łączy nacisk na symbolikę i nową ikonografię. Podobnie jak praca Ingi Levy z zatopionymi w żywicy nożykami do papieru, które jednak z jednej strony jako ostre i teoretycznie niebezpieczne narzędzie, w które wbite są zdjęcia, z drugiej jako przedmiot spacyfikowany, bo zatopiony w żywicznym bloku. 

W ramach jednego z wykładów dla Secondary Archive kuratorka i krytyczka Kateryna Iakovlenko powiedziała, że przedstawiane młode pokolenie ukraińskich artystek i artystów nie jest utracone, ale zagubione, które kładzie nacisk na opowiadanie nie o przeszłości historycznej, ale raczej o swoim miejscu w świecie i zagubieniu w czasach, w których przyszło im żyć. Mówi też, że utrwalanie teraźniejszości jest ważniejsze niż przeszłość. 

Co dokładnie dzisiaj oznacza zanurzenie się artystek w wojnie? Jest to tworzenie opowieści o domu, ziemi i bliskich – życiowych podstawach, które zanurzone są w niepewności a równocześnie w oporze wobec znalezienia się bez własnej woli w sytuacji, kiedy zostaje nam zabrane wszystko, co było naszym życiem w sensie dosłownym i metaforycznym, wszystko to, co istniało do tej pory, jest podważane, włącznie z naszą obecnością. Budzi się smutek i opór, tęsknota i walka. Wokół takich emocji balansowała wystawa w Labiryncie. Obecność polskich artystek była ważnym gestem solidarności, ale też pokazywała jak ta inna perspektywa, stawia je na dwóch różnych biegunach. Wszystkie poza solidarnością łączy też obecność w Secondary Archive to bycie częścią archiwum pewnego procesu, przyglądania się powstającej sztuce w czasach wojennej trwogi, w poczuciu pustki i straty, a także walki. Anatomia czujności jest tu równocześnie anatomią czułości, gdzie Secondary Archive jest narzędziem do wyrównywania strat i uzupełniania luk. 

Tekst autorstwa Marty Czyż (2024).