Valentina Bonizzi
a secondary calendar for a secondary archive
August 2022
The only form I could think of writing here was a letter. Since the day Adela Demetja1 called to ask if I could write for you, I could only think of how many letters I could have written to you so far or those I could write to you in the future. Here, we try to reconstruct the calendar of these possible letters.
And here we start, attempting to tell you where we are, while working with and through the archive of Linda & Lindart, the first and only association of women artists in Albania. ‘Us’ being those mentioned by this letter with its multiple and nonlinear dates. Eventually us, in the story itself or sometimes in the references it includes. We, as artists, researchers, activists, curators and citizens living and working across Albania. We, as those who are directly involved in holding dear these objects and these stories. We, as those who are working with them. We, as those who don’t know them yet, but are sure that we will, with more time. We, as those who are aware–but who still do not know as much as we could, because the process of building the foundation for this research happens as you read.
I recently reopened a book that for years has had the tendency of roaming around my studio and the bags and luggage I carry around. On the first page of ‘El libro de los abrazos’, Edoardo Galeano explains the word ‘recordar’ (‘remember’) as ‘passing again by heart’.
December 2019
When I learned about Lindart it was December of 2019. The earthquake in Tirana was still embedded in our bodily memory, and I wrote a text to Eleni Laperi inviting her for a meeting. I wanted to start an intimate conversation that would help me write an article about three generations of women artists in Albania2. I knew Eleni before, and at the time I thought I was familiar with her work as a curator and art historian. It was during our very first encounter, when I was asking about her life story, that she told me about the efforts to create a collective association of women artists in Albania. It was then that I learned that archives start to emerge when we feel the urgency of naming them. All my questions translated into a single ‘why’. Why was the work these women did for 17 years never exhibited, contextualized, mentioned or considered? Eleni was calm when repeating the answers to this ‘why’. I began to develop a sense of anger, mixed with genuine curiosity, and a will to know what happened. All these feelings and efforts were something that I could only work out by writing about them, and starting a long-term shared process.
Sometime in 1994
We are at Kino bar in Tirana, and Eleni has brought me to the early 90s in Albania. She went back to a time that I experienced as an early teenager who was trying to understand what it meant to live within European political borders. A time for me that I remember today by going through the archives of others.
In 1994, Eleni explained, a group of adult women came together3. These women had studied at the Higher Institute of Arts, during the state socialist era, when the socialist realism was the sole prescribed method for artistic production in Albania. In the 90s, Eleni said, “we felt the ‘freedom of possibilities’ that came from [living in] a time that transitioned from one political system to another”. The details were blurred, and it took a long discussion over coffee for her memory to disclose some details that would make me further aware of the potential that this group of 20 women created by founding Linda, the Albanian Women Artists Association4. Until the year 2000, they met at the apartment of artist Lumturi Blloshmi5 and from 2000 until 2010 they had a space of their own, called the Lindart Center6, in which they developed their program, comprising exhibitions, laboratories, talks and convivial events. During these years, many people were involved, and we can say that most of the people who were active in Albania’s post-socialist artistic life were invited to be part of Lindart events at one time or another. Only when Eleni had found the legal documents of the association did we learn that they initially got together in 1993, and the association was effectively legalized in 19947. The founding members of the association were the following, in alphabetical order:
Anila Zajmi, born in Tirana, 1958
Djana Miziri, born in Durrës, 1951
Drita Saliu, born in Burrel, 1952
Eleni Laperi, born in Tirana, 1949
Fabiola Jozja, born in Tirana, 1973
Flutura Preka, born in Shkodra, 1970
Ikbal Beli, born in Tirana, 1950
Ikbal Kalaja, born in Shkodra, 1959
Keti Jazexhiu, born in Tirana, 1950
Lindita Çapunji, born in Tirana, 1964
Lumturi Blloshmi, born in Tirana, 1944
Marjana Eski, born in Tirana, 1951
Mimoza Arapi (we are still searching for her date and place of birth).
Najada Hamza, born in Tirana, 1966
Raimonda Mato, born in Librazhd, 1957
Rikarda Nenshati, born in Shkodra, 1965
Silvana Nini, born in Tirana, 1969
Suzana Varvarica Kuka, born in Tirana, 1955
Xheneta Kadillari, born in Shkodra, 1959
Zanfira Heta, born in Tirana, 1963
We began to understand the level of involvement Lindart had in the artistic community at the time when we were able to access several VHS tapes and cassettes that Eleni found from the time8. For example, the Linda Association used to organize events called “Plato’s Dinners”, to which they invited curators, writers and artists to talk about art and art history while eating a meal together9. From the footage of these dinners, we can see artists (women and men alike) coming together from various generations speaking about the directions art could or should take in the wake of the end of the state socialist system.
March 2020
After that first long coffee, there followed many other invitations for more coffees with Eleni, until March 2020 hit the calendar, and then the questions that we exchanged were mostly related to health, organizing space, and the economy of life. The ‘social distancing’ required by the regulations during the pandemic created discomfort, especially for elderly people living alone.
A few months passed, and we learned that the inactive website of Lindart still had a list of events held at the center, and Eleni sent me a few pictures via email. I tried to communicate remotely with people she mentioned were important to the collaboration, such as the Serbian-born artist Tanja Ostojić10. Tanja had first contributed to the Lindart program in 2001 as a participant in the collective exhibition ‘Dare to be Different’11, held in the city gallery in Fier, which included 30 women artists from the Balkans12. The following year, in 2022, she led a workshop focused on photography and performance entitled “Confrontations”, held at Lindart Center in Tirana. Learning about these collaborations helped me understand even further the historical work the women of the Linda Association had been producing. I had a single conversation with Tanja in January of 2020, and we were only able to invite her for a research trip to Albania in 2022, precisely 20 years after her last visit.
During the pandemic the Radical Sense feminist reading group, initiated by Silvi Naci and Doruntina Vinca, connected via Zoom readings. I loved participating in this group, which was Initially held under the roof of the radical bookshop ‘28 November’ in Tirana13. Only later did I understand that–through their online meetings–they had created an even wider network of readers, which reinforced their effort to translate texts into Albanian for future audiences. Between one Zoom and another, the group Artistet e Pavarur (Independent artists) emerged. To this day, artists in Albania cannot claim any official legal status, nor is there an active representation of artists’ interests, in legal or economic contexts, a condition that safeguards the current status quo from being actively – and not just sporadically – questioned by organized groups. The conditions of the pandemic during a cold and isolated March (of 2020) catalyzed the will of a group of recently graduated students, who formed Artistet e Pavarur. In the following months, mostly led by Albanian contemporary dancer Rossella Pellicciotti, the Artistet e Pavarur group protested to make artists a legally recognized professional category. But the patriarchal mindset that emerged from their dialogue with institutions caused this collective effort to fail–though there is hope that another attempt will come soon, one that will learn from the failures of this initial effort.
May 2020
The end of the first stage of the pandemic lockdown in Albania was marked by the demolition of the National Theater in Tirana. The bulldozers began the destruction while activists were still inside the building at 4am14.
In the following months, it was hard to plan in the long term, but nonetheless the feminist publication Shota, founded by feminist activists Gresa Hasa and Liri Kuci, managed to release its first issue15. And the strongest resistance is always the one that cannot be heard: in 2020 ATA, a feminist youth group of activists – co-founded by Diana Malaj, Fidane Leka and Aurora Leka–was working in Kamza, considered the periphery of Tirana. They were working on ‘Rruga Demokracia’ (‘Democracy Road’), a project that they developed with theater director Anila Balla, involving theater, anthropology, journalism and activism16. In the midst of all this, with all the difficulties involved in meeting elderly people because of the virus, I tried to find a space and some support to continue investigating and sharing the work emerging from Lindart and its archive. I did not succeed until we decided to do it anarchically, through Bulevard Art and Media Institute, which we opened later in the autumn of 202117.
January 2022
We are in January 2022. At this point of the calendar, I had recently written a proposal for research into the work of independent artistic collectives in Albania, with the first focus being on the Linda Association. One cold afternoon, I met art historian, art educator and curator Raino Isto18, who came to Albania through a fellowship, hosted locally by IAKSA19. It was a long conversation that considered both the values and politics of understanding the conditions of life and artworks produced during the time of socialist realist aesthetics, and those produced today. I guess we were trying to find a way out for ourselves and into solidarity, while also approaching a kind of contemporary discourse. By the first meeting, we had already scheduled a time to meet again. When Raino told me about the work being done by the Center for Artistic Documentation, chaired by academic researcher Jonida Gashi20, it was clear to me that they were already part of a research team about to happen. I knew that the archive of Lindart needed to be part of this process: it needed both a personal and intimate approach, and it needed a public institution to collaborate in making the research widely shared. Now that the project finally had an independent space, Bulevard, and a public research institute, IASKA, I felt that the research methodology could be properly explored. Eleni dug deeper and deeper into her personal archive, which she kept in her home, and handed us the first shoe boxes filled with cassettes, photographs and catalogs of the work the Linda Association had done.
On the 31st of March, I was invited by the Center for Artistic Documentation at IAKSA, to present my approach in curating the storytelling of the Linda Association. This was part of a series of symposia organized by the center, focusing on the important task of beginning to map endeavors related to the archive on a local level in Albania. The Center’s effort represents, I would say, a moment in time in which several actors feel the need to bring to light the important cultural work that has been done after 1991, but which has nonetheless already slipped into obscurity in many dominant narratives of the post-socialist years.
May 2022
During the first week of May21, it was in my home/studio at the Academy of Others, that the research Lindart meetings began. The space had recently been refurbished and redesigned, and it now included the presence of the 3-meter-long lightbox table that I had recently made for an exhibition, with the aim of taking it home at the end of the show. Next to the table is a scanner brought by my working partner and architect Sonila Abdalli22. Next to the table there is a wall display with the reference essays and publications that Lindart produced. It is already very warm in Tirana, and in front of the table and the wide green carpet, the sliding door to the balcony is open while we work. Our meetings happened almost daily and Eleni kept finding materials and more documents23. The recordings of our conversations with her overlapped with the soundscape of the Artistic Lyceum, located behind the apartment, an architecture containing stories that are still undisclosed, but nonetheless important for the stories we are about to tell. Stories about artistic processes, the experimentation with new media, the learning process within new forms of curatorial practices and the international encounters that were crucial for expanding the understanding of different perspectives on both artistic production and feminist organization. Stories about those who migrated to find better opportunities in the 90s, or those who stayed and gave up their artistic career and grew a family. Stories about women artists who contributed to art history by writing and researching about other women artists. While sharing, none of us is annoyed by the youthful shouting of teenage students down in the courtyard of the lyceum. Perhaps this is because what we will soon discover is a collective effort that, without being fully aware, places pedagogy at the center of its working process. A pedagogy of unlearning: of the system, the economy, the geography, the history, but most importantly of the self. While we wonder whether to close the window or not, Eleni tells me she brought a pair of slippers to keep at my studio; since it’s going to be a long process, you better be ready! After meeting art historian, curator, artist, and writer Suzana Varvarica24 –one of the original members of the group–we started planning to invite the rest of the group to join us on the 27th of May, during which we recorded the first collective dinner around the 3-meter lightbox table containing the work we had done with Eleni’s archive2526.
June 2022
This is the month in which the first effort in sharing this archive will be public. After the quasi-daily meetings with Eleni during May, it is now, in June, that we produce the works for the exhibition, which opened to the public on Thursday the 23rd:
“Entering through the literary references of a shared library in construction, you will find a timeline holding local and international happenings that slowly materializes in the calendar. The fabric of the archive and its storytelling emerges in the texture of a photo album in the making. In a corner, you can stay for a while with the projection of the encounters that all these elements have illuminated, around a table where the narration of the self takes place both through and with the other”27 28293031.
We have a Whatsapp group with the artists from the Linda Association, which is a testimony of the support and solidarity that we have received while making this work. The opening night of the exhibition was a celebration of the first steps taken as a part of the work with the Lindart archive. So far, the effort has been completely independent: the time, the space, the production, and the archive still needs developing and expanding. When the moment to present the work to the public came, the sense of exhaustion was still surpassed by the adrenaline of the moment. I remembered how during dinner, Eleni often said ‘nuk e mbaj mend’ (‘I don’t remember’). When I asked her why she kept repeating that at the time, she told me there was so much work to do that now, looking back at it, she understands the impossibility of recalling, fully, some details of what they were doing. When the women entered the show together, they all agreed when Suzana Varvarica said: “I could have never imagined that all the work we did together, could become historical”32.
From the future
I remember the summer after we opened the exhibition Diaries, we wondered how we could find the appropriate support to continue the Lindart archive. I go through the notes in the orange book where people left messages of resistance, love and companionship after seeing the exhibition. Sometimes I remember feeling overwhelmed by the lack of resources and time that could make this work sustainable, and reading the notes I now realize how they have been of great support for the development of this work and research.
The desire to have a digitized archive of all the Lindart work, a website holding the research developed during the exhibition and all the conversations translated into English, is now possible. The calendar keeps receiving online entries sometimes, but we consider that the program that activated it in October, November and December of 2022 was crucial in representing the right overview of what the independent artistic context produced during the decades of the 90s and 2000, and to staging the encounter of the communities around it. The documentary film is being produced and the publication has finally found a wonderful publisher that will manage to distribute this work widely. But I can tell you that the most precious memories have been left by seeing those who have contributed to the work of Lindart twenty years ago, coming back to Albania, and sharing the work that is still ongoing, which allows us to share the weight of the initial question: why? To make us realize that the answer can only be one that is collectively shared and taken care of.
Until another point in time, soon.
Valentina Bonizzi
1www.tiranaartlab.org/en.2www.labellerevue.org/en/global-terroir/tirana/linaptitude-et-ses-potentiels-trois-recits-et-un-final-a-tirana.
3Archival Process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi.
4The Photoalbum, Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj 2/1. The Photoalbum, Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
5www.albanianpavilion2022.com/.
6Eleni Laperi and the stamp of Linda Association at Academy of Others, 2022, photo by Indrit Skendaj 3/1. The Photoalbum, section on the history of the space opened in 2000 by Linda Association,Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
7While converting the VHS from Eleni’s Archive, watching a moment of Edi Muka’s talk at Plato's Dinners, 2022, photo by Valentina Bonizzi.
8Archival process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi.
9Preparing for the Lindart first convivial encounter on the 27th of May for Raino Isto’s presentation of Plato’s Dinners. 2022, photo by Valentina Bonizzi.
10www.tanjaostojicshop.wordpress.com/about/.
11List of Participants: Gulsun Karamustafa Turkey, Selja Kameric B&Herzegovina, Renata Poljak Croatia, Rudina Xhaferri Kosovo, Zake Prelvukaj Kosovo, Merita Koci Kosovo, Zvonka Simcic Slovenia, Esra Alicavusoglu Turkey, Esra Ersen Turkey, Secil Yersel Turkey, Tanja Ostojic Serbia&Montenegro, Vesna Duni Macedonia, Irena Paskali Macedonia, Aliki Moschis Greece, Eleni Theofilaktou Greece, Adelina Popnedeleva Bulgaria, Alla Georgieva Bulgaria, Marilena Preda Sanc Romania, Tinkuta Parv Romania, Diana Miziri Albania, Lumturi Blloshmi Albania, Suela Muça Albania, Doris Sala Albania, Elsa Martini Albania, Merita Spahija Albania, Rudina Memaga Albania, Mira Brojka Albania, Flutura Lace Albania, Suzana Varvarica Albania, Riketa Mamaj Albania.
12Dare to Be Different poster at Bulevard Art and Media Institute Lab and Library at the exhibition Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association2022, photo by Indrit Skendaj.
13www.28november.al.
14www.exit.al/en/2022/05/17/albania-remembers-two-year-anniversary-of-national-theatre-demolition/.
15www.shota.al/.
16www.nyje.al/.
17www.bulevard.al/en/about/.
18wwwafterart.org.
19www.iaksa.edu.al/kerkime/departamenti-i-arteve/.
20www.asa.edu.al/site/iaksa/?page_id=4398.
21Archival Process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Raino Isto.
22Sonila Abdalli (AL) is an architect, entrepreneur and producer based in Tirana. Sonila is interested in collective place making processes, research on how to build sustainable economies. Sonila studied architecture at Polis University and she is a co-founder of Destil Creative Hub and Bulevard Art and Media Institute.
23Archival process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi 9/1. Archival process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Raino Isto.
24Archival Process of the Lindart Archive with Suzana Varvariza, Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi.
25Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
26The first short video of the archival encounters around the lightbox table is currently in show at Bulevard Art and Media Institute as part of the first stage of the exhibition Diaries, Lindart & the Albanian Association of Women Artists. The video is part of a long-term documentary film project.
27The calendar, the photo album and the encounters around a light box table, are the three elements constituting the curatorial approach of the exhibition Diaries. Link to web: www.bulevard.al/en/whats-on/.
28Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
29Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
30Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
31Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
32Installation documentation of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
një kalendar dytësor për një arkiv dytësor
Gusht 2022
Forma e vetme që më erdhi ndërmend për këtë shkrim ishte letra. Prej ditës kur Adela Demetja1 më telefonoi duke më pyetur nëse mund të shkruaja për ju, kam menduar vazhdimisht se sa letra do të mund t’ju kisha shkruar ose do t’ju shkruaj në të ardhmen. Këtu, po përpiqemi të rindërtojmë kalendarin e këtyre letrave potenciale.
Le t’ia nisim, me përpjekjen për t’ju treguar se ku jemi, teksa po punojmë me dhe nëpër arkivin e Linda & Lindart, shoqatës së parë dhe të vetme të grave artiste në Shqipëri. Ne, si ato që përmenden nga kjo letër me datat e saj të shumëfishta dhe jolineare. Eventualisht ne, brenda vetë tregimit ose ndonjëherë në referencat që përfshihen në të. Ne, si artiste, studiuese, aktiviste, kuratore dhe qytetare që jetojmë dhe punojmë në mbarë Shqipërinë. Ne, si ato që jemi të përfshira drejtpërdrejt dhe i mbajmë afër zemrës këto objekte dhe histori. Ne, si ato që po punojmë me to. Ne, si ato që janë ende duke i njohur, por të sigurta se me ndihmën e kohës do t’ia dalim t’i njohim. Ne, si ato që jemi të vetëdijshme – por që ende nuk dimë aq sa mundemi, sepse procesi i ndërtimit të këtij hulumtimi po ndodh teksa po lexoni.
Sëfundmi, kam rihapur një libër që prej vitesh kuturisej nëpër studion, çantat dhe bagazhet që mbaj pas vetes. Në faqen e parë të ‘El libro de los abrazos’, Edoardo Galeano shpjegon fjalën ‘recordar’ (‘kujto’) si diçka që ‘ripërshkohet përmes zemrës’ (passing again by heart).
Dhjetor 2019
Ishte dhjetori i vitit 2019 kur u njoha dhe mësova për Lindartin. Tërmeti në Tiranë ishte ende i ngulitur në kujtesën tonë trupore dhe i shkrova Eleni Laperit duke e ftuar për një takim. Doja të nisja një bisedë intime që do të më ndihmonte të shkruaja një artikull për tre breza grash artiste në Shqipëri2. Elenin e njihja edhe më herët dhe mendoja se ia njihja punën e saj si kuratore dhe historiane arti. Prej takimit të parë, kur po e pyesja për rrugëtimin e jetës, më tregoi për përpjekjen kolektive për krijimin e një shoqate të grave artiste në Shqipëri. Shi atëherë mësova se arkivat vijnë e shfaqen kur ndjejmë urgjencën për t’i emërtuar ato. Të gjitha pyetjet e mia u përkthyen në një “pse” të vetme: pse nuk ishte ekspozuar, kontekstualizuar, përmendur dhe marrë në konsideratë kurrë më parë puna 17 vjeçare e këtyre grave? Eleni më përsëriste e qetë përgjigjen ndaj kësaj “pseje”. Filloi të më pulsonte një ndjenjë zemërimi, e përzier me kuriozitet të përnjëmendtë dhe me një vullnet për të njohur se çfarë kishte ndodhur. Të gjitha këto ndjenja dhe përpjekje ishin gjëra që mund t’i trajtoja vetëm duke shkruar për to dhe duke bashkënisur dhe bashkëndarë një proces afatgjatë.
Dikur në 1994
Gjendemi te bar Kino dhe Eleni më shpie në fillimin e viteve ’90 në Shqipëri. Më ktheu në një kohë kur vetë kam kaluar adoleshencën e hershme teksa përpiqesha të kuptoja domethënien e të jetuarit brenda kufijve politikë evropianë. Një kohë të cilën po e rikujtoj sot përmes arkivave të të tjerëve.
Eleni më shpjegonte se një grup grash u mblodhën në vitin 19943. Gratë në fjalë kishin studiuar në Institutin e Lartë të Arteve, përgjatë socializmit shtetëror, kur realizmi socialist ishte e vetmja metodë e parashkruar për krijimtarinë artistike në Shqipëri. Në vitet ’90, më tregonte Eleni, “ndjemë ‘lirinë e mundësive’ që na vinte nga [të jetuarit në] një kohë që kalonte nga një sistem politik në tjetrin”. Detajet ishin të mjegullta dhe u desh një diskutim i gjatë kafeje që kujtesa të zbulonte detaje që do të më vetëdijësonin më tutje për potencialin e krijuar të këtij grupi prej 20 grash përmes themelimit të Lindës, Shoqatës së Grave Artiste Shqiptare4. Deri në vitin 2000 mblidheshin në banesën e artistes Lumturi Blloshmi5 dhe nga viti 2000 deri në vitin 2010 siguruan një hapësirë të tyren, të quajtur Qendra Lindart6, në të cilën zhvilluan programin e tyre, me ekspozita, laboratorë, biseda dhe evente gazmuese. Përgjatë këtyre viteve u përfshinë shumë njerëz dhe mund të thuhet se shumica e njerëzve aktiv në jetën artistike postsocialiste të Shqipërisë u ftuan të ishin pjesë e eventeve të Lindart në një kohë apo në një tjetër. Vetëm kur Eleni gjeti dokumentet ligjore të shoqatës, mësuam se ato u bashkuan në fakt fillimisht në vitin 1993 dhe shoqata u regjistrua ligjërisht më pas në vitin 19947. Anëtaret themeluese të shoqatës ishin si më poshtë, sipas rendit alfabetik:
Anila Zajmi, lindur në Tiranë, 1958
Djana Miziri, lindur në Durrës, 1951
Drita Saliu, lindur në Burrel, 1952
Eleni Laperi, lindur në Tiranë, 1949
Fabiola Jozja, lindur në Tiranë, 1973
Flutura Preka, lindur në Shkodër, 1970
Ikbal Beli, lindur në Tiranë, 1950
Ikbal Kalaja, lindur në Shkodër, 1959
Keti Jazexhiu, lindur në Tiranë, 1950
Lindita Çapunji, lindur në Tiranë, 1964
Lumturi Blloshmi, lindur në Tiranë, 1944
Marjana Eski, lindur në Tiranë, 1951
Mimoza Arapi (jemi ende në kërkim të datës dhe vendlindjes së saj).
Najada Hamza, lindur në Tiranë, 1966
Raimonda Mato, lindur në Librazhd, 1957
Rikarda Nenshati, lindur në Shkodër, 1965
Silvana Nini, lindur në Tiranë, 1969
Suzana Varvarica Kuka, lindur në Tiranë, 1955
Xheneta Kadillari, lindur në Shkodër, 1959
Zanfira Heta, lindur në Tiranë, 1963
Nivelin e përfshirjes që Lindart kishte në komunitetin artistik filluam ta kuptonim në momentin kur arritëm të qasnim disa kaseta dhe kaseta VHS të kohës që Eleni gjeti8. Për shembull, Shoqata Linda organizonte aktivitete të quajtura “Mbrëmjet e Platonit”, në të cilat kuratorë, shkrimtarë dhe artistë ftoheshin të flisnin për artin dhe historinë e artit teksa kalonin një vakt së bashku9. Nga pamjet e këtyre darkave, mund të shihen së bashku artistë (si gra ashtu edhe burra) nga breza të ndryshëm që flasin për drejtimet që mund ose duhet të marrë arti pas fundit të sistemit socialist shtetëror.
Mars 2020
Ajo kafe e parë e gjatë u ndoq nga shumë ftesa të tjera kafeje me Elenin, derisa marsi 2020 hyri në kalendar. Pas kësaj periudhe, pyetjet që shkëmbyem kishin të bënin kryesisht me shëndetin, organizimin e hapësirës dhe ekonominë e jetës. Masa e “distancimit social” kundër pandemisë krijoi siklet, veçanërisht për të moshuarit që jetojnë vetëm.
Kaluan disa muaj deri sa mësuam se faqja joaktive e Lindart-it kishte ende një listë të aktiviteteve të mbajtura te qendra, disa foto prej të cilave Eleni m’i dërgoi me email. U përpoqa të hyja në kontakt nga distanca me njerëz që ajo m’i përmendte si të rëndësishëm në bashkëpunimet që kishin ndodhur, si artistja me origjinë serbe Tanja Ostojić10. Tanja kishte kontribuar si fillim si pjesëmarrëse në programin e Lindart për vitin 2001 në ekspozitën kolektive ‘Guxo me qenë ndryshe’11, mbajtur në galerinë e qytetit të Fierit me përfshirjen e 30 grave artiste nga Ballkani12. Një vit më pas, në 2002, drejtoi një punëtori me titull “Përballje” të fokusuar mbi fotografinë dhe performancën, mbajtur në Qendrën Lindart në Tiranë. Njohja e këtyre bashkëpunimeve më ndihmoi ta kuptoja edhe më tej punën historike që kishin prodhuar gratë e shoqatës Linda. Me Tanjën pata një bisedë tet-a-tet në distancë në janar të 2020-ës dhe arritëm ta ftojmë për një udhëtim kërkimor në Shqipëri në vitin 2022, shi 20 vjet pas vizitës së saj të fundit.
Përgjatë pandemisë, grupi i leximit feminist Radical Sense, iniciuar nga Silvi Naçi dhe Doruntina Vinca, takoheshin përmes leximeve në Zoom. Merrja pjesë përzemërsisht në këtë grup, i cili fillimisht mbahej nën çatinë e librarisë radikale ‘28 Nëntori’13 në Tiranë. Vetëm më vonë e kuptova se – përgjatë këtyre takimeve online – kishin krijuar një rrjet edhe më të gjerë lexuesish, çka ua përforcoi përpjekjet për të përkthyer tekste në shqip për lexues të ardhshëm. Nga një Zoom te tjetri, mbiu grupi Artistët e Pavarur. Sot e asaj dite, artistët në Shqipëri nuk mund të pretendojnë asnjë status ligjor zyrtar, as nuk ekziston një përfaqësim aktiv i interesave të artistëve, si nga ana ligjore apo nga ajo ekonomike, gjendje kjo që mbron status quo-në aktuale për të mos u vënë në dyshim në mënyrë aktive – dhe jo vetëm sporadike – nga grupe të organizuara. Situata e pandemisë gjatë një marsi të ftohtë dhe të izoluar (të vitit 2020) i dha shkëndijën vullnetit të një grupi studentësh të sapodiplomuar për të themeluar Artistët e Pavarur. Në muajt në vijim, Artistët e Pavarur, kryesisht të udhëhequr nga balerina bashkëkohore shqiptare Rossella Pelliçiotti, protestuan duke kërkuar që artistët të njiheshin ligjërisht si një kategori profesionale. Mirëpo mendësia patriarkale, që nxorri krye përgjatë dialogut të tyre me institucionet, e dështoi këtë përpjekje kolektive – edhe pse ka shpresë se një tjetër përpjekje do të ndërmerret së shpejti, e cila do të ketë nxjerrë mësime nga dështimet e kësaj përpjekjeje fillestare.
Maj 2020
Fundi i fazës së parë të izolimit nga pandemia në Shqipëri u shënjua nga shembja e Teatrit Kombëtar në Tiranë. Buldozerët ia mësynë shembjes në orën 4 të mëngjesit14teksa brenda godinës së teatrit kishte ende aktivistë.
Në muajt në vijim qe e vështirë të planifikoje në plan afatgjatë, por megjithatë botimi feminist Shota, themeluar nga aktivistet feministe Gresa Hasa dhe Liri Kuçi, arriti të nxirrte numrin e saj të parë15. Rezistencat më të forta janë gjithmonë ato që nuk dëgjohen: në 2020, ATA, një grup rinor aktivistesh feministe – i bashkëthemeluar nga Diana Malaj, Fidane Leka dhe Aurora Leka – vazhdonte punën në Kamëz, e konsideruar si periferia e Tiranës. ATA po punonin për projektin “Rruga Demokracia” (“Rruga e Demokracisë”) bashkë me regjizoren e teatrit Anila Balla, duke gërshetuar së bashku teatrin, antropologjinë, gazetarinë dhe aktivizmin16. Në mes të gjitha këtyre dinamikave, me të gjitha peripecitë e përfshira në takimet me të moshuarit për shkak të virusit, u përpoqa të gjeja një hapësirë dhe mbështetje për të vazhduar hulumtimin dhe ndarjen e punës që dilte nga Lindart dhe arkiva e saj. Nuk ia dola derisa vendosëm ta bënim në mënyrë anarkike, përmes Institutit të Artit dhe Medias Bulevard, të cilin e hapëm më vonë në vjeshtën e 2021-shit17.
Janar 2022
Jemi në janar të vitit 2022. Në këtë pikë, kisha shkruar së fundmi një propozim për hulumtim mbi punën e kolektiviteteve të pavarura të artistëve në Shqipëri, me fokus fillestar Shoqatën Linda. Një pasdite të ftohtë takova historianin dhe kumtuesin e artit, kuratorin Raino Isto18, i cili erdhi në Shqipëri nëpërmjet një fellowship me mbështetjen lokale nga IAKSA19. Patëm një bisedë të gjatë ku u morën në konsideratë si vlerat ashtu edhe politikat e të kuptuarit të kushteve të jetës dhe veprave të artit të prodhuara gjatë kohës së estetikës socio-realiste dhe atyre që prodhohen sot. Ma merr mendja se po përpiqeshim të gjenim një rrugëdalje për veten tonë dhe për solidaritetin, teksa po ashtu po i qaseshim një lloj diskursi bashkëkohor. Që në takimin e parë lamë një datë për takimin tonë të radhës. Kur Raino më tregoi për punën që po bënte Qendra për Dokumentim Artistik, drejtuar nga studiuesja akademike Jonida Gashi20, qe e qartë për mua se ata tashmë ishin pjesë e një ekipi kërkimor që shumë shpejt do të shihte dritën e diellit. E kisha të qartë që arkiva e Lindart duhej të ishte pjesë e këtij procesi: lipsej një qasje si personale ashtu edhe intime për të, po ashtu i nevojitej një institucion publik që të bashkëpunonte për ta bërë kërkimin gjerësisht të qasshëm. Tani që më në fund projekti kishte një hapësirë të tijën të pavarur, Bulevardin, dhe një institut publik kërkimor, IASKA, ndjeja se metodologjia kërkimore mund të eksplorohej siç duhej. Eleni gërmoi thëllë e më thellë në arkivat e saj personale, të cilat i mbante në shtëpinë e saj dhe na dorëzoi kutitë e para të këpucëve të mbushura me kaseta, fotografi dhe katalogë të punës që kishte bërë Shoqata Linda.
Më 31 mars u ftova nga Qendra për Dokumentim Artistik pranë IAKSA për të prezantuar qasjen time në kurimin e rrëfimit të shoqatës Linda. Prezantimi ishte pjesë e një serie simpoziumesh të organizuara nga qendra me fokus detyrën e rëndësishme për fillimin e hartëzimit të përpjekjeve lidhur me arkivat në nivel lokal në Shqipëri. Përpjekja e Qendrës përfaqëson, do të thosha, një moment në kohë në të cilin aktorë të ndryshëm po ndiejnë nevojën për të nxjerrë në dritë punën e rëndësishme kulturore që është bërë pas vitit 1991, por që megjithatë tashmë është errësuar në shumë rrëfime dominuese të periudhës passocialiste.
Maj 2022
Pikërisht në shtëpinë/studio time, Akademia e të Tjerëve, gjatës javës së parë të majit21, nisën takimet kërkimore mbi Lindartin. Hapësira ishte rinovuar dhe ridizajnuar së fundmi. Tani më gjendej aty edhe tavolina tre metra të gjatë model lightbox që e kisha bërë së fundmi për një ekspozitë me qëllim që ta merrja në shtëpi pas përfundimit të ekspozitës. Pranë tavolinës është një skaner i sjellë nga partnerja ime e punës dhe arkitektja Sonila Abdalli22. Pranë tryezës ka një ekran muri me esetë dhe botimet përkatëse që ka prodhuar Lindart. Tashmë në Tiranë është shumë ngrohtë dhe përballë tavolinës dhe tapetit të gjerë jeshil dera rrëshqitëse e ballkonit qëndron e hapur teksa punojmë. Takimet tona bëheshin pothuajse çdo ditë dhe Eleni vazhdonte të gjente materiale dhe akoma më shumë dokumente23. Regjistrimi i bisedave me të mbivendosej me peizazhin zanor të Liceut Artistik, që ndodhej pas banesës time, një arkitekturë që përmban histori ende të pazbuluara, por gjithsesi të rëndësishme për historitë që do të tregojmë. Tregime rreth proceseve artistike, eksperimentimit me mediat e reja, procesit të të mësuarit prej formave të reja të praktikave kuratoriale dhe takimeve ndërkombëtare vendimtare për zgjerimin e të kuptuarit të këndvështrimeve të ndryshme mbi prodhimin artistik dhe organizimin feminist. Histori për ato që emigruan në vitet ’90 për të gjetur mundësi më të mira, ose për ato që qëndruan, hoqën dorë nga karriera artistike dhe krijuan familje. Tregime për gra artiste që kontribuan në historinë e artit duke shkruar dhe hulumtuar për gra të tjera artiste. Përgjatë bashkëndarjes, asnjëra nga ne nuk mërzitej nga të bërtiturat rioshe studentore të adoleshentëve nga oborri poshtë i liceut. Ndoshta ngase ajo që do të zbulojmë së shpejti është një përpjekje kolektive që, pa qenë plotësisht e vetëdijshme, e vendos pedagogjinë në qendër të procesit të saj të punës. Një pedagogji e çmësimit: të sistemit, ekonomisë, gjeografisë, historisë, por më e rëndësishmja të vetvetes. Teksa pyesim veten nëse duhet ta mbyllim apo jo dritaren, Eleni më thotë se ka sjellë një palë pantofla për t’i mbajtur në studion time; meqë do të jetë një proces i gjatë, më mirë me qenë e përgatitur! Pasi takuam historianen e artit, kuratoren, artisten dhe shkrimtaren Suzana Varvarica24 – një nga anëtaret fillestare të grupit – filluam planifikimin e ftesave për pjesën tjetër të grupit për datën 27 maj, kur u bë edhe darka e parë kolektive përrreth tavolinës tre metroshe lightbox, me punën që kishim bërë me arkivin e Elenit që shtrihej mbi të 2526.
Qershor 2022
Ky është muaji kur bëmë përpjekjen e parë për shfaqjen publike të kësaj arkive. Pas takimeve thuajse ditore me Elenin gjatë muajit maj, tani, në qershor, na u desh të prodhonim punimet për ekspozitën, e cila u hap për publikun të enjten më datë 23:
“Teksa futeni nëpër referencat letrare të një biblioteke të përbashkët në ndërtim e sipër, do të gjeni një kronologji që përmban ngjarjet lokale dhe ndërkombëtare që shfaqen ngadalë në kalendar. Pëlhura e arkivës dhe tregimi i tij shfaqet në teksturën e një albumi fotografik në përgatitje e sipër. Në një qosh, mund të qëndroni për pak kohë me projeksionin e takimeve të përndritur nga të gjithë këta elementë, rreth një tavoline ku rrëfimi i vetvetes zhvillohet si përmes ashtu edhe me tjetrin”2728293031.
Me artistet e shoqatës Linda kemi një grup në Whatsapp, dëshmi e mbështetjes dhe solidaritetit që na është dhënë përgjatë realizimit të kësaj pune. Nata e hapjes së ekspozitës ka qenë festimi i hapit të parë për punën me arkivën e Lindart. Deri më tani, përpjekja ka qenë plotësisht e pavarur: koha, hapësira, prodhimi dhe arkiva (që mbetet ende për t’u zhvilluar dhe zgjeruar). Kur erdhi momenti i prezantimit të veprës para publikut, ndjesia e rraskapitjes ende tejkalohej nga adrenalina e momentit. M’u kujtua se si përgjatë darkës Eleni përsëriste shpesh ‘nuk e mbaj mend’. Kur e pyeta se pse e përsëriste vazhdimisht këtë, më pati thënë se ka patur aq shumë punë për t’u kryer sa tani, kur kthen kokën prapa, po kupton pamundësinë për të treguar, plotësisht, disa detaje të asaj që kishin qenë duke bërë. Kur gratë hynë së bashku në ekspozitë, të gjitha ranë dakord me Suzana Varvarica kur ajo tha: “Nuk do të ma kishte marrë mendja kurrë që e gjithë puna që kemi bërë së bashku, mund të bëhej historike”32.
Nga e ardhmja
Më kujtohet vera kur hapëm ekspozitën Ditarët dhe pyesnim veten se si mund të gjenim mbështetjen e duhur për t’u përkujdesur për arkivën e Lindart. Shfletoj shënimet në librin portokalli ku njerëzit, pasi panë ekspozitën, lanë mesazhe rezistence, dashurie dhe kamaraderie. Ndonjëherë më kujtohet se ndihesha e dërrmuar nga mungesa e burimeve dhe e kohës që lipsej për ta bërë këtë punë të qëndrueshme, dhe duke lexuar shënimet përmendem se sa mbështetje e madhe kanë qenë ato për zhvillimin e kësaj pune dhe kërkimi.
Dëshira për të pasur një arkiv të dixhitalizuar të të gjitha veprave së Lindart, një faqe interneti që përmban hulumtimet e zhvilluara gjatë ekspozitës dhe të gjitha bisedat e përkthyera në anglisht, tashmë është e mundur. Kalendari vazhdon të plotësohet online herë pas here, por për ne programi që e aktivizoi atë në tetor, nëntor dhe dhjetor 2022 ishte vendimtar për paraqitjen e një pasqyrimi të duhur të asaj që prodhoi konteksti i pavarur artistik gjatë dekadave të viteve ’90 dhe 2000, dhe për nxjerrjen në pah të komuniteteve përqark kësaj. Një film dokumentar po prodhohet dhe më në fund botimi ka gjetur një botues të mrekullueshëm që do të arrijë ta shpërndajë gjerësisht këtë vepër. Mirëpo, mund t’ju them se kujtimet më të çmuara janë ato teksa shikoja këto gra që kanë kontribuar në punën e Lindart njëzet vjet më parë, tek rikthehen në Shqipëri dhe bashkëndajnë një punë që është ende në vazhdim, e cila na lejon të bashkëndajmë barrën e pyetjes fillestare: pse? Për të na bërë të kuptojmë se përgjigja mund të jetë veçse një përgjigje e ndarë dhe e përkujdesur kolektivisht.
Deri në ngjarjen e radhës, së shpejti.
Valentina Bonizzi
1www.tiranaartlab.org/en.2www.labellerevue.org/en/global-terroir/tirana/linaptitude-et-ses-potentiels-trois-recits-et-un-final-a-tirana.
3Archival Process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi.
6Eleni Laperi and the stamp of Linda Association at Academy of Others, 2022, photo by Indrit Skendaj 3/1. The Photoalbum, section on the history of the space opened in 2000 by Linda Association,Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.
11Lista e pjesmarrësve: Gulsun Karamustafa Turkey, Selja Kameric B&Herzegovina, Renata Poljak Croatia, Rudina Xhaferri Kosovo, Zake Prelvukaj Kosovo, Merita Koci Kosovo, Zvonka Simcic Slovenia, Esra Alicavusoglu Turkey, Esra Ersen Turkey, Secil Yersel Turkey, Tanja Ostojic Serbia&Montenegro, Vesna Duni Macedonia, Irena Paskali Macedonia, Aliki Moschis Greece, Eleni Theofilaktou Greece, Adelina Popnedeleva Bulgaria, Alla Georgieva Bulgaria, Marilena Preda Sanc Romania, Tinkuta Parv Romania, Diana Miziri Albania, Lumturi Blloshmi Albania, Suela Muça Albania, Doris Sala Albania, Elsa Martini Albania, Merita Spahija Albania, Rudina Memaga Albania, Mira Brojka Albania, Flutura Lace Albania, Suzana Varvarica Albania, Riketa Mamaj Albania.
12Dare to Be Different poster at Bulevard Art and Media Institute Lab and Library at the exhibition Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association2022, photo by Indrit Skendaj.
14www.exit.al/en/2022/05/17/albania-remembers-two-year-anniversary-of-national-theatre-demolition/.
15www.shota.al/.
16www.nyje.al/.
17www.bulevard.al/en/about/.
18www.afterart.org.
19www.iaksa.edu.al/kerkime/departamenti-i-arteve/.
20www.asa.edu.al/site/iaksa/?page_id=4398.
21Archival Process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Raino Isto.
23Archival process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Valentina Bonizzi 9/1. Archival process of the Lindart Archive at Academy of Others, 2022, photo by Raino Isto.
27 Kalendari, albumi fotografik dhe takimet përreth tavolinës janë tre elemente që formësuan qasjen kuratoriale të ekspozitë Ditaret. Vegza e web-it: www.bulevard.al/en/whats-on/.
28Opening of Diaries, Lindart & the Albanian Women Artists Association exhibition, 2022, courtesy Bulevard Art and Media Institute, photo by Indrit Skendaj.